ÖZEL EĞİTİMDE PEKİŞTİREÇ

PEKİŞTİRME NEDİR?

Uygun davranışları arttırmak üzere uygulamalı davranış analizinde pekiştirme kullanılmaktadır.

PEKİŞTİRME: Bir davranışı izleyen ve ileride o davranışın sergilenme olasılığını arttırmak üzere ortama olumlu uyaran eklenmesi ya da ortamda bulunan itici uyaranın kaldırılması durumuna PEKİŞTİRME denir.İki tür pekiştirme vardır.

1. OLUMLU PEKİŞTİRME

2. OLUMSUZ PEKİŞTİRME

OLUMLU PEKİŞTİRME

Olumlu pekiştirme, bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının arttırılmasıdır.

Olumlu pekiştirmede yer alan uyarana PEKİŞTİRİCİ UYARAN ya da PEKİŞTİREÇ adı verilir.Örneğin;gülümseme, çocuğun başını okşama ya da çocuğa hoşlandığı bir nesne verme.İki tür Olumlu Pekiştirme vardır.

1.BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER

2.İKİNCİL PEKİŞTİREÇLER

1.BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER:

İçsel ya da biyolojik gereksinimlerimizi karşılayan pekştireçlerdir. Yiyecek, içecek, uyku bu pekiştireçlere örnektir.Birincil pekiştireçler sıklıkla okul öncesi dönemde kullanılmakta olup eğitim düzeyi yükseldikçe etkililiği azalmaktadır.

BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLERİN ÖZELLİKLERİ

1.Birincil pekiştireçler çok fazla sunulduğunda ya da hiç sunulmadığında bireyin o pekiştirece ilişkin aşırı doygunluk ya da yoksunluk yaşamasına neden olabilir.

Örneğin; bir çocuğa sergilediği her istendik davranıştan sonra çikolata verilmesi o çocukta aşırı doygunluğa yol açar ve çocuk için o davranışı sergilemek bir anlam taşımaz hale gelebilir.Takip eden bir kaç gün ya da oturumda çocuğa çikolata sunulmaması daha sonra çikolatanın çocuk için tekrar bir pekiştireç olma özelliği göstermesine neden olabilir.

2. Birincil pekiştireçler zaman içinde pekiştireç olma özelliğini kaybetmezler.

Örneğin; su susuz kalmış bir insan için her zaman bir pekişitireç olma özelliği taşır.

3. Birincil pekiştireçlerin sistematik olarak kullanılması amaçlanmışsa uygulamacı birincil pekiştirece bireyin uygulama zamanları dışında kolayca ulaşmasını engellemelidir.

4. Birincil pekiştireçler mutlaka az miktarlarda sunulmalıdır. Az miktarda sunmak iki açıdan önemlidir.

1.Çocuğun pekiştirece karşı aşırı doygunluk göstermesi önlenmiş olur

2.Çocuğun uygulama sırasında pekiştireci hızlıca tüketmesi sağlanır.

BİRİNCİL PEKİŞTİREÇ SUNMANIN YARARLARI VE SINIRLILIKLARI NELERDİR?

YARARLARI:

Birincil pekiştireçler öğretilmesi gereken pekiştireçler değildir.Dolayısıyla kolaylıkla uygulanabilir.Ancak her zaman ikincil pekiştireçlerle birlikte kullanılması önerilmektedir.

SINIRLILIKLARI:

1. Birincil pekiştireçlerin sunulması ile öğretilen davranışların genellenebilmesinin sağlanması kolay değildir.Öğrenilen davranışların başka ortam, araç-gereç ya da kişilere genellenebilmesi için kişinin doğal ortamlarda pekiştireç alma olasılığının olması gerekir. Oysa ufak kurabiye parçaları bir çocuk için belli bir davranışı sergilelemsinde pekiştireç olma özelliği gösterebilir ancak bu çocuk doğal ortamlarda o davranışı srgiledikten sonra her zaman kurabiyeye ulaşması söz konusu değildir.

2. Her zaman çocuğun Birincil pekiştireç alması toplumsal yaşama ters düşebilir.

3.Birincil pekiştireçlere karşı aşırı doygunluk sağlanabilir.

         Tüm bu açıklamalardan sonra Birincil pekiştireçlerin ne zaman kullanılmasının uygun olacağı sorusu aklımıza gelebilir.Çalışma, bireyin özellikle çalışmada kullanılacak olan birincil pekiştirece gereksinimi olduğu an yürütülmelidir.

2.İKİNCİL PEKİŞTİREÇLER

İçsel gereksinimlerimizi karşılamaya yönelik olmayan ya da yaşamsal önemi olmayan ancak bireyin hoşlandığı ve öğrenme sonucunda pekiştirici özellik kazanmış pekiştireçlerdir.

İkincil pekiştireçlerin pekiştirici özellikleri genellikle Klasik Koşullanma ile öğrenilmektedir. İlk başlarda bir çocuk için "Aferin" ikincil pekiştireci bir anlam ifade etmeyebilir.Ancak bu ikincil pekiştireç şeker, çikolata gibi bir Birincil pekiştireçle birlikte sunulduğunda çocuk İkincil pekiştirecin pekiştirici özelliğini kavrar.Bu durumda zamanla İkincil pekiştireci tek başına sunabilmek için Birincil Pekiştireç silikleştirilerek sunulmalıdır.

İKİNCİL PEKİŞTİREÇLERİN ÖZELLİKLERİ NELERDİR?

1.İkincil pekiştireçler ayırt edilebilir biçimde olumlu olmalıdır.

2.İkincil Pekiştireçlerin pekiştireç olma özelliklerini korumak üzere çeşitlendirilmelidir.Örneğin; bir sosyal pekiştireç olarak "Aferin" kullanılıyorsa zaman zaman "baş okşaması" ,"çok iyi oldu" gibi ifadelerde kullanılmalıdır.

İKİNCİL PEKİŞTİREÇ SUNMANIN YARARLARI VE SINIRLILIKLARI NELERDİR?

YARARLARI

1.Pek çok durum için daha uygundur. Örneğin Birincil Pekiştireç sunarken her zaman bir parça yiyeceği uygulayıcı yanında taşımalıdır.İkincil Pekiştireçler için böyle bir zorunluluk yoktur.

2. İkincil Pekiştireçleri sunmak daha olağan bir görünüm taşır.

3.İkincil Pekiştireçlerle öğrenilen davranışların ya da edinilen davranış değişikliğinin genellenebilirliği daha yüksek olmaktadır.Çünkü bireyin yaşadığı doğal ortamlarda İkincil Pekiştireç alma olasılığı yüksektir.

4. İkincil Pekiştireçler bir yakınlık gerektirmeden de sunulabilir.

SINIRLILIKLARI

Sunulan pekiştireç zamanla pekiştireç olma özelliğni göstermemeye başlar ya da etkisi azalabilir. Bu durumda bu İkincil Pekiştireç bir Birincil Pekiştireçle birlikte sunulur ve zamanla Birincil Pekiştireç silikleştirilerek İkincil Pekiştirecin tekrar pekiştireç olma özelliği sağlanabilir.

İKİNCİL PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ NELERDİR.?

1.NESNEL PEKİŞTİREÇLER

Oyuncak, eşya, araç-gereç gibi bireyin kullanabildiği somut nesnelerdir.

2.ETKİNLİK PEKİŞTİRECİ

Bireyin sözel ya da bedensel bir uğraşı yerine getirmesidir. Örneğin; bir uçurtma yapmak, şarkı söylemek

3.SOSYAL PEKİŞTREÇLER

Gülümseme, övgüde bulunma, sarılma, baş okşama gibi sosyal bir anlam içern pekiştirme türüdür.

4.SEMBOL PEKİŞTİREÇLER

Kendi başlarına bir anlam ifade etmeyen ancak başka bir pekiştireçle değiş tokuş edilen yıldız, kupon, jeton gibi dönüştürülebilir nesnelerdir.

              İkincil Pekiştireçler arasında öncelikle sosyal pekiştireçlerin kullanımı tercih edilmelidir.Çünkü bu pekiştireçlerin kullanımı daha kolaydır.

OLUMSUZ PEKİŞTİRME

Bir davranışı izleyen durumda ortamdan bir itici uyaranın çekilmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının artmasıdır.Örneğin; gece yarısı ağlayan bir bebeği annenin kucağına almasıyla susması.Bu örnekte itici uyaran gece yarısı bebeğin ağlaması, davranış ise annenin bebeği kucağına aldığında susmasıdır.

        Olumsuz Pekiştirme ortamda itici bir uyaranın varlığını gerektirdiği için bir öğretim stratejisi olarak kullanılması önerilmemektedir.

PEKİŞTİRME TARİFESİ NEDİR VE KAÇ TÜRLÜ PEKİŞTİRME TARİFESİ VARDIR?

Pekiştirme tarifesi pekiştirecin davranışla ilişkisini belirler.Beş tür tarife vardır.

1.SÜREKLİ PEKİŞTİRME

Hedef davranışın her sergilenişinde ya da olumsuz davranışın sargilenmediği durumda pekiştirecin sunulmasıdır.

2.SABİT ORANLI PEKİŞTİRME

Bir oran belirlenir ve davranış o oranda sergilendiğinde pekiştireç sunulur.Örneğin; her üç istendik davranıştan sonra pekiştireç sunulması(SOP3)

3.SABİT SÜRELİ PEKİŞTİRME

Belli bir zaman aralığında hedef davranışın sergilenmesi nedeniyle pekiştireç sunulmasıdır.Örneğin; iki saat süresinde çocuğun  kendisine hiç zarar verme davranışı sergilememesi nedeniyle pekiştirilmesi.

4.DEĞİŞKEN ORANLI PEKİŞTİRME

Bir oran belirlenir ve bu oran ortalama olarak uygulanır.Böylece birey kaçıncı davranıştan sonra pekiştirileceği beklentisine girmeksizin davranış sergiler.Örneğin; çalışmaya dikkatini yöneltme davranışının değişken oranlı 3(DOP3) tarifesi ile pekiştirileceğini varsayalım.Bireyin dikkatini yönelttiği üç davranış gelişigüzel pekiştirilir.Birinci dikkati yöneltme davranışı pekiştirildiyse ikinci ve üçüncü davranışı pekiştirilmez.

5.DEĞİŞKEN SÜRELİ PEKİŞTİRME

Ortalama bir süre belirlenir (örneğin DSP8) ve belirlenen bu ortalama sürede davranışın sergilenmesi pekiştirilir.Örneğin bir davranış 9 dakika, 10 dakika ve 5 dakika sürelerle sergilenebilir bu üç davranıştan sonra bireye pekiştireç sunulur.